Gisteravond ben ik eindelijk begonnen met een experiment dat ik al een tijdje van plan was uit te voeren. Een jaar of drie geleden kocht ik de complete verzamelde poëzie van Nanni Balestrini – in het Italiaans: Come si agisce en altri procedimenti, en Le avventure della signorina Richmond e Blackout. Balestrini’s taalgebruik is – bij al zijn experimenteerzucht – altijd helder, en ik hoopte dat ik met mijn grondige basiskennis van het Italiaans een heel eind zou moeten kunnen komen.

(Ik studeerde ooit Italiaans, maakte die studie niet af, koos voor literatuurwetenschap, en hield mijn kennis niet actief bij. De grammatica zit nog wel passief in mijn hoofd, maar ik ken gewoon te weinig woorden).

Mijn idee was dat ik met die basiskennis en het gebruik van DeepL (ChatGPT was er nog niet) een heel eind zou moeten kunnen komen, ik zou er in ieder geval met plezier en zeker begrip ‘doorheen kunnen lezen’.

Pas gisteravond begon ik. Ik begon met het eerste gedicht over La signorina Richmond: ‘Descrizione superficiale della signorina Richmond’. (Interesse in de Italiaanse ’70s, en ook omdat het verhalende en redelijk eenvoudige gedichten zijn – hee, ik hoop ook weer wat Italiaans te leren, dat ook). Omdat ik nog steeds geen digitale versie van de twee boekdelen heb gevonden maakte ik foto’s van de eerste pagina’s met Text Fairy. De tekstherkenning ging goed. Ik mailde die teksten naar mn laptop waar ik de regelafbrekingen herstelde. (Balestrini gebruikt hier geen hoofdletters en geen interpunctie, waardoor Text Fairy er een rommeltje van maakt).

Eerst gooide ik de tekst in DeepL, en las die vertaling met het Italiaans ernaast. (Split screen in Scrivener). DeepL vertaalt heel letterlijk en vrijwel woord voor woord. Dat gaat in dit geval behoorlijk goed omdat het gedicht een eenvoudige syntactische structuur heeft. De woordkeuze is niet altijd de mooist, maar begrijpelijk is het zeker, en niet zelden lijken me de keuzes van DeepL de beste te zijn – keuzes die een poëzievertaler wellicht ook zou maken. (Althans, in de eerste kladversie). Een paar keer gaat het de mist in, namelijk waar het – zo te zien – een element uit een volgende zin alsnog in de zin daarvoor toevoegt (om zo een goede zin te vormen), maar dat element ook ‘laat staan’ in de volgende zin. Dat soort foutjes haalde ik eruit. (Ik dacht namelijk: laat ik een DeepL-asssisted vertaling maken – zoals je dat tegenwoordig doet als je te snel en vertaling moet leveren: je gooit het in DeepL en daarna corrigeer je het resultaat en maakt er beter Nederlands van). Maar DeepL klooit ook met de hij/zij. Het eerste gedicht beschrijft een aantal vogels. Het Italiaans specificeert niet of het gaat om vrouwtjes of mannetjes – al is het logisch (het is immers een beschrijving van La signorina Richmond) om te veronderstellen dat het in ieder geval in het begin om een vrouwtje gaat. DeepL echter maakt er een potje van omdat het kijkt naar het woordgeslacht. Aan het einde van het gedicht zijn er ook een paar zinnen waar het moeite mee heeft – en waar ik ook niet 1-2-3 een oplossing voor vond.

Toen verzocht ik ChatGPT of het dit gedicht kon vertalen van het Italiaans naar het Nederlands. Ik heb het nog niet uitgebreid geanalyseerd, maar er lijkt iets interessants te gebeuren. Het maakte er veel nadrukkelijker een gedicht van. Zo lijkt het. Dat is omdat het durft om Balestrini’s volgorde van de zinsdelen los te laten. En ook door hoofdletters toe te voegen en interpunctie. Maar, hmm, daardoor maakt ChatGPT er ook een ‘ouderwetser’ ogend (en klinkend) gedicht van. Dat kan ik niet helemaal hard maken natuurlijk (behalve wat hoofdlettergebruik en interpunctie betreft) – daarvoor is mijn kennis van het italiaans niet toereikend. Balestrini gebruikt simpele structuren, waardoor zijn gedicht juist niet heel ‘dichterlijk’ is. (Wat dat ook betekent: iets met moeilijke metaforen en schijnbaar gewrongen zinnen waarop je zeg maar met Paul Claes moet zitten puzzelen om de kristalhelderheid te zien – met respect, u begrijpt hopelijk in welke richting ik denk). Balestrini rijgt met opzet simpele beschrijvende zinnen aan elkaar. Me dunkt dat dat bij een geslaagde vertaling ook zo moet zijn.

ChatGPT heeft moeite met dezelfde zinnen als DeepL, maar zorgt wel voor meer coherentie, ook omdat het (geloof ik – ik heb het nog niet voldoende geanalyseerd) niet klooit met de hij/zij op basis van het woordgeslacht.

Goed mogelijk dat als je ChatGPT het gedicht nog een paar keer laat vertalen de resultaten nog wat beter worden. Ik ben benieuwd hoe DeepL en ChatGPT om zullen gaan met de meer experimentelere Signora Richmond-gedichten van Balestrini, waarin hij zinnen afbreekt, zelfs delen van woorden weglaat (afbreekt), fragment op fragment, flard op flard stapelt, en ook (denk ik denk ik) flarden van de politieke clichés uit die tijd langs laat komen. (Balestrini was zeer actief in de radicaal-linkse beweging, en had een zeer scherp oog en oor voor ideologische leegheid en clichés).

In ieder geval kan ik met deze twee software-assistenten de poëzie van Balestrini doorwerken en met plezier lezen. De vraag is dan: wat voor soort lezen is dit? En is dit een andere vorm van poëzielezen dan gedichten lezen in een taal die niet jouw eerste taal is, een taal waarbij je (veel) nuances mist? En hoe verhoudt zich deze manier van lezen/vertalen zich tot het lezen van een goede poëzievertaling? En wat heb je liever? Ja, ik heb liever een goede Nederlandse vertaling van Balestrini. Ik stel me er eentje voor van Samuel Vriezen, waardoor je tegelijkertijd Balestrini leest, maar ook Vriezen’s Balestrini, zoals je bij Ten Berge’s Pound-vertalingen ook Ten Berge leest. Of Dominique de Groen die zich door de gedichten van Balestrini heen werkt. (En er wat anders van maakt).

Ik kan me overigens niet anders voorstellen dan dat er legio poëzielezers zijn die tegenwoordig zo hun poëzie lezen, poëzie in talen die ze half of helemaal niet beheersen, of gewoon net niet goed genoeg. (Waarbij het ‘helemaal niet’ tricky is. Ik zou het toch niet helemaal vertrouwen als ik een gedicht in het Japans of Tagalog zou vinden en dat door ChatGPT of DeepL zou laten vertalen. Je krijgt dan wel mee wat het ‘ongeveer’ is, maar ik zou het gevoel houden dat ik mogelijk iets totaal heb gemist, iets dat cruciaal is voor de ervaring of het begrip van het gedicht. Wat dat dan is? Iets met taal- of klanknuance, en ook iets dat te maken heeft met culturele vertaling? Dat ‘gat’ is superinteressant, omdat het iets lijkt aan te duiden waar het in poëzie ook om gaat). (Enzovoorts).

In de posts hieronder & hierboven staan de teksten. Wordt (hopelijk) vervolgd.

Bedenk ik nu: kan ook nog zijn dat ChatGPT gebruik heeft gemaakt van een Engelse (Amerikaanse) vertaling van dit gedicht. (Hoewel, nee, ik vind niet zo snel een Engelse vertaling, Blackout is wel vertaald, een reden waarom ik met Miss Richmond wilde beginnen).

Tonight – 22nd of June 2023 – I’m one of the speakers on the Evening of the V2_Archive, at V2_ in Rotterdam: https://v2.nl/events/evening-of-the-v2_archive/.

Here’s the blurb:

At the Evening of the V2_Archive we’ll look at digital archives as dynamic spaces for creative experimentation. How can digital archives inform and inspire artistic practice and even provide raw material for new artworks? At this event we’ll take a closer look at a range of artistic approaches that can uncover new patterns and relationships in the V2_ archive but also offer a fresh perspective on how digital archives can be experienced.

Marijn Bril will take us on a question-driven journey through the online archive, after which Sandra Golubjevaite will lead the audience in a collective ambient browsing experience. Finally, Vera van der Burg will show us how artificial intelligence could radically change how digital archives are used and experienced in the future. V2_’s archivist Arie Altena will introduce the V2_archive, and Katažyna Jankovska will moderate the event.

Van 1992 tot en met 1995 (of was het 1996?) was ik Aio – nu zou je zeggen PhD-student – bij Literatuurwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. Ik werkte aan een proefschrift over het ‘zelf’ in de postmoderne Amerikaanse literatuur. Ik heb het proefschrift nooit afgemaakt. Dat had verschillende redenen. Ik liet me afleiden door interesses die verschillende kanten uitschoten. Van DeLillo naar David Foster Wallace, cyberpunk, Haraway, Vollmann, hypertekst, Derrida, Churchland, McLuhan, interactieve literatuur en nog veel meer. Doorslaggevend was dat in die periode de wereld van het WWW ook intellectueel een stuk stimulerender bleek dan de academische wereld.

Sinds 1995 staan de fragmenten van het niet afgemaakte proefschrift op mijn computer. Ze zijn netjes meegemigreerd, van de powerbook 100 naar de 4400, naar de eerste ibooks en Airmacs. In 2019 zocht ik het bij elkaar en keek ik of ik de bestanden nog kon lezen. Dat viel alleszins mee. Hier en daar wat garbage – ik denk vooral in documenten die ik in MacWritePro schreef.

Dit jaar later besloot ik het eens te gaan herlezen. Dat viel niet mee. Maar misschien dat iemand deze fragmenten van een onafgemaakt proefschrift interessant vindt: als teken des tijds, typisch voor midden jaren negentig, toen de transformatie naar een door internet gedreven informatiesamenleving werd ingezet. Ik heb het allemaal op mijn homepage gezet (https://ariealt.home.xs4all.nl/ (mirror hier op ariealt.net). Wel een beetje verstopt (helemaal onderaan). Om een wat completer overzicht te hebben over wat ik in al die jaren heb gedaan, en ook om ervan af te zijn.

Article from the Barents Observer / Novaya Gazeta: https://thebarentsobserver.com/en/2022/01/nikel-and-void-it-left-behind. (The smelter has been closed already a while ago. Almost none of the intended new projects have come off the ground. They even wanted to develop the Kola Superdeep into a tourist destination. I still love Nikel in a strange sort of way. I’ve been there a couple of times.)

Yesterday I did a presentation as part of the Studium Generale at the KABK. ‘Serres – Latour – Tsing, 1980 – 2019: from the parasite to the matsutake mushroom’. Beautiful poster by Dayna Casey. Great audience, good questions. Thank you!

My ‘notes’ are here: https://ariealt.home.xs4all.nl/2019/kabk/2019_kabk_parasite_presentation/2019_kabk_parasite_presentation.html. (‘Hidden’ but easily accessible if you have the address). Oh, and I changed the title.

Deze vond ik ook terug. De inleiding tot mijn hoofdstuk over Gibson en cyberpunk voor wat mijn PhD over postmodernistische Amerikaanse literatuur had moeten zijn. Geschreven in 1995. (Document laatst bewerkt op 1 juni 1995). Om u er maar even aan te herinneren dat de vragen die we ons nu stellen over technologie bijna 25 jaar geleden ook al gesteld werden. Even daarvoor had ik leren HTML-en de wereld van Mediamatic was een stuk spannender – ook voor een ‘theoriehoofd’ als dat van mij – dan die van de universiteit.

1.
“Dromen de postmodernen eigenlijk van een mutatie?” Deze vraag werd mij ooit eens gesteld door de essayist Arjen Mulder. Ik wist er toen geen antwoord op te geven en bleef steken bij overwegingen als “welke postmodernen bedoel je”, “wat versta je onder een mutatie?” en “wat bedoel je met dromen, wie droomt er, de schrijver? de personages?” De vragensteller dacht dat je in ieder geval kon stellen dat Burroughs en Gibson in hun werk dromen van een mutatie. Ik knikte maar wat, gehinderd door mijn literatuurwetenschappelijke overwegingen, niet overtuigd.

De vraag is door mijn hoofd blijven spoken. Droomt Wiliam Gibson in zijn cyberpunkromans van een mutatie? Droom hij van een nieuwe, veranderde mens? Droomt hij van een subject dat beter dan het “oude, modernistische, autonome subject” aangepast is aan de datamaatschappij, een wereld waarin alles informatie is, een werkelijkheid die spektakel is, een mediamaatschappij? Spreekt uit zijn verbeelding van de (toekomstige) wereld het verlangen naar een veranderde mens, een verbeterde versie -een snellere mens, met een grotere geheugenruimte en scherpere zintuigen? Droomt hij van een metamorfose?

William Gibson’s cyberpunkSF wordt al tien jaar gevierd als de literatuur waarin de belangrijke kwesties die deze tijd beheersen op een literaire manier aangesneden worden. Waar de literatuur het af zou laten weten als het gaat om zaken als de invloed van kunstmatige intelligentie, de almacht van data, de media, biotechnologie en gentechnologie, daar zou de cyberpunk die behandelen.

Gibson roept in zijn werk inderdaad een aantal vragen mee op die in de hedendaagse literatuur nauwelijks aan de orde komen: wat is het verschil tussen een AI en de intelligentie van de mens -bijvoorbeeld wat hun handelingsmotieven betreft-, wat is het gevolg van de technologische aanvullingen en verbeteringen van de mens, van de alomtegenwoordigheid van technologie überhaupt; hebben de personages wel een duidelijke identiteit -zo ja, waarom?- is er misschien sprake van een ander subjektsbegrip, het subjekt als cyborg (zie Haraway 1991), een technologisch lichaam (zie Arjen Mulder 1992), perverse koppelingen, of verandert er niets fundamenteels?

Wat mijns inziens centraal staat in Gibson’s werk, buiten de duidelijk aanwezige beschrijving van een nabije toekomst vol intieme technologie en vol media, is de plek van de mens en van pure, ik zou haast zeggen ouderwetse, menselijkheid. Ondanks alle fascinatie voor (bio)technologie en snelheid, extremer haast dan die van de futuristen, wordt de sfeer in Gibson’s boeken sterk getekend door een soort nostalgie, een verlangen naar menselijke warmte en nabijheid van de natuur. Op de achtergrond speelt telkens mee dat in de datamaatschappij, de gemedialiseerde wereld die Gibson schildert vaardigheden die belangrijk waren in een cultuur van geletterdheid er weinig toe doen en andere vaardigheden, zoals visuele ‘geletterheid’ veel belangrijker zijn. Ook dat verandert de mens. De kwestie die de leidraad vormt van dit hoofdstuk is de spanning die er volgens mij in het werk van Gibson, en met name in Neuromancer, bestaat tussen enerzijds een fascinatie voor alle mogelijke (bio)technologische veranderingen van de mens (de droom van een mutatie) en het vasthouden aan een, volgens sommigen ouderwets, beeld van een autonoom subject. Het is de spanning tussen een vervagen van ooit fundamenteel geachte grenzen en het vasthouden aan of verlangen naar zuiverheid. Deze spanning komt in zijn cyberpunktrilogie onder andere tot uiting in de verschillende personages. Droomt Gibson van een mutatie? Veel personages passen hun lichaam aan zodat ze optimaler kunnen functioneren, of beter kunnen genieten van de simstimsoaps (ooglenzen met een hogere resolutie!), maar er zijn ook personages, en dat zijn meestal de hoofdpersonen, die liever in veel opzichten schoon blijven, verschoond van technologische opvoering van hun zak organen. In de woorden van Case: “Cowboys didn’t get into simstim, he thought, because it was basically a meat toy. He knew that the little plastic tiara dangling from a simstim deck were basically the same, and that the cyberspace matrix was actually a drasic simplification of the human sensorium at least in terms of presentation, but simstim itself struck him as gratuitous multiplication of flesh input” (Neuromancer p. 71.) Maar Neuromancer gaat ook over een AI die tracht te evolueren en zelfbewustzijn verwerft; de thematiek van mutatie wordt ook op dat niveau uitgespeeld. Mutatie betekent overigens “spontane verandering in een organisme die niet het gevolg is van bastaardering”. Een cyborg, een vermenging van technologie en organisme is niet hetzelfde als een mutatie. De mutatie waar Gibson van droomt -als hij er inderdaad van droomt- is een essentieele verandering van de mens (of een AI) binnenin.

Ik zocht op mijn laptop naar oude documenten, en vond deze, laatst geopend in 1992, toen ik nog AiO Literatuurwetenschap was. Dubbelklikken werkt natuurlijk niet, openen met TextWrangler levert dit op. (Het is een aantekening voor eigen gebruik, dus met tik- en schrijffouten).

?7 
 
™h)SSSS
]
gg@ßx;

?
U*
+

David Porush:
The Soft Machine, Cybernetic Fiction,
1985, Methuen, New York & London.

Gaat uit van drie vooronderstellingen:
1. Postmoderne fictie is nog steeds een belangrijke force in onze cultuur. Het leert ons op nieuwe manieren te lezen & ze de wereld op nieuwe manieren te lezen (p. ix).
2. De grenzen tussen de disciplines zijn enkel “comforting but illusory props”. Er is interactie tussen kunst en technologie: door kunstenaars bedachte metaforen impliceren een andere manier van kijken. De verschillende disciplines worden verenigd door “more fundamental beliefs”. Zijn oorspronkelijke vraag was waarom het beeld van een soft machine zo vaak voorkomt in de postmoderne literatuur; daardoor kwam hij terecht bij de cybernetica, de vader van de computers. Cybernetica werd ontwikkelt als een antwoord op de quantummechanica. Door de quantummechanica drong onzekerheid en toeval binnen in de wereld van de technologie, de cybernetica trachtte deze weer weg te dringen. Iets dergelijks gebeurd volgens Porush in de literatuur: “postmodern authors seek a way to innoculate themselves against technique by injecting its hardness into the soft body of their texts.” (p.x). Het resultaat daarvan is cybernetische fictie, waarover Porush’ boek gaat.
3. Alle taal is gebaseerd op metaforen. de structuren van ons denken zijn gebaseerd op metaforen, die dan ook de sleutel zijn “to deciphering the code of our knowledge, to mapping the hidden vectors of our cosmologies.” (p.xi).

(dit is lijkt me een interessante afwikende mening over de postmoderne literatuur, & één die ik een stuk interessanter vind dan de veel bekendere theorieën).UndoD
SaveD
Quit
pr
.
p c
o
.mlisppi .l
pr
gaonr


3
6
:
;
¥
?zÜ Àh¸?¸¯˜˜Ù@
@
Ä¿Ä


6
X
Y
Ä)Ê À??ˆˆˆÒÏÁ‚ X X X X
X
X 

?h@????hP??
Ê h X
h
À
!”:Åäêïóæø»êHH
?‚?‰+6G{?HH

d




’


ê@A¥.h††–R


H
-:LaserWriter
(
K
?(

µ¿

gg
ÄÄg(…gh
 …

Als nou iedereen (die in politiek is geïnteresseerd of aan politiek doet) dit boekje leest dan schieten we eindelijk een beetje op.

Bruno Latour: Waar kunnen we landen? Politieke oriëntatie in het Nieuwe Klimaatregime. Bestellen bij Octavo. Super leesbaar vertaald door Rokus Hofstede.

Zegt Bruno Latour, copypasted uit de PDF:

First, we are no longer at a safe distance from any of the effects of
the “forces of nature”; second we are told by many scientific disciplines that
we have become so big, so cumbersome, that we
,
as humans
,
are now
of
a size
com
mensurable
with
volcanoes and
,
some say
,
with
plate tectonics; as to the
immense grandeur of our morality,
alas,
we seem so dejected, so puny
,
that
we have not the slightest idea of how to respond to the new situation.
The
task
of work
for the humanities i
s even more immense given that we have no
political idea of
what constitutes
the “we” endowed with the ability to
respond to
such a major transformation.
Time indeed to “measure
ourselves
.
”
Exit the feeling of the sublime. What’s next?
The successor of the
sublime is under
construction.

‘Acht lezingen over het Nieuwe Klimaatregime’. Wat een plezier om dit in het Nederlands te lezen! Een groot deel van het betoog en de argumenten waren me al bekend. Ik las de oorspronkelijke Gifford lezingen (uit 2013) toen ze nog als PDF online beschikbaar waren, luisterde naar het hoorspel Kosmokoloss, nam verspreide Engelse artikelen van Latour door. Zoals de ideeën en argumenten in deze defintieve versie van Face a Gaia achter elkaar zijn gezet, in dit Nederlands van Rokus Hofstede en Katrien Vandenberghe, gaat het sprankelen, wordt het urgent, en zoveel makkelijke begrijpbaar. Het is niet moeilijk wat Latour hier uitlegt, het gaat alleen in tegen heel veel oude, vertrouwde, afgekloven en schadelijke concepten. (Voorbeeld: wat veel mensen als ‘religie’ beschouwen noemt Latour contra-religie). Dat vergt wat omdenken, maar eenmaal omgedacht is het helder, verwikkelt het één vanzelfsprekend met het ander. Veel inzichten uit Latour’s lange carrière komen in dit boek bij elkaar. Latour schetst hoe we ons de wereld kunnen (nee moeten) voorstellen. Ik las het in 1 adem uit.