ChatGPT & DeepL als poëzievertalers
Gisteravond ben ik eindelijk begonnen met een experiment dat ik al een tijdje van plan was uit te voeren. Een jaar of drie geleden kocht ik de complete verzamelde poëzie van Nanni Balestrini – in het Italiaans: Come si agisce en altri procedimenti, en Le avventure della signorina Richmond e Blackout. Balestrini’s taalgebruik is – bij al zijn experimenteerzucht – altijd helder, en ik hoopte dat ik met mijn grondige basiskennis van het Italiaans een heel eind zou moeten kunnen komen.
(Ik studeerde ooit Italiaans, maakte die studie niet af, koos voor literatuurwetenschap, en hield mijn kennis niet actief bij. De grammatica zit nog wel passief in mijn hoofd, maar ik ken gewoon te weinig woorden).
Mijn idee was dat ik met die basiskennis en het gebruik van DeepL (ChatGPT was er nog niet) een heel eind zou moeten kunnen komen, ik zou er in ieder geval met plezier en zeker begrip ‘doorheen kunnen lezen’.
Pas gisteravond begon ik. Ik begon met het eerste gedicht over La signorina Richmond: ‘Descrizione superficiale della signorina Richmond’. (Interesse in de Italiaanse ’70s, en ook omdat het verhalende en redelijk eenvoudige gedichten zijn – hee, ik hoop ook weer wat Italiaans te leren, dat ook). Omdat ik nog steeds geen digitale versie van de twee boekdelen heb gevonden maakte ik foto’s van de eerste pagina’s met Text Fairy. De tekstherkenning ging goed. Ik mailde die teksten naar mn laptop waar ik de regelafbrekingen herstelde. (Balestrini gebruikt hier geen hoofdletters en geen interpunctie, waardoor Text Fairy er een rommeltje van maakt).
Eerst gooide ik de tekst in DeepL, en las die vertaling met het Italiaans ernaast. (Split screen in Scrivener). DeepL vertaalt heel letterlijk en vrijwel woord voor woord. Dat gaat in dit geval behoorlijk goed omdat het gedicht een eenvoudige syntactische structuur heeft. De woordkeuze is niet altijd de mooist, maar begrijpelijk is het zeker, en niet zelden lijken me de keuzes van DeepL de beste te zijn – keuzes die een poëzievertaler wellicht ook zou maken. (Althans, in de eerste kladversie). Een paar keer gaat het de mist in, namelijk waar het – zo te zien – een element uit een volgende zin alsnog in de zin daarvoor toevoegt (om zo een goede zin te vormen), maar dat element ook ‘laat staan’ in de volgende zin. Dat soort foutjes haalde ik eruit. (Ik dacht namelijk: laat ik een DeepL-asssisted vertaling maken – zoals je dat tegenwoordig doet als je te snel en vertaling moet leveren: je gooit het in DeepL en daarna corrigeer je het resultaat en maakt er beter Nederlands van). Maar DeepL klooit ook met de hij/zij. Het eerste gedicht beschrijft een aantal vogels. Het Italiaans specificeert niet of het gaat om vrouwtjes of mannetjes – al is het logisch (het is immers een beschrijving van La signorina Richmond) om te veronderstellen dat het in ieder geval in het begin om een vrouwtje gaat. DeepL echter maakt er een potje van omdat het kijkt naar het woordgeslacht. Aan het einde van het gedicht zijn er ook een paar zinnen waar het moeite mee heeft – en waar ik ook niet 1-2-3 een oplossing voor vond.
Toen verzocht ik ChatGPT of het dit gedicht kon vertalen van het Italiaans naar het Nederlands. Ik heb het nog niet uitgebreid geanalyseerd, maar er lijkt iets interessants te gebeuren. Het maakte er veel nadrukkelijker een gedicht van. Zo lijkt het. Dat is omdat het durft om Balestrini’s volgorde van de zinsdelen los te laten. En ook door hoofdletters toe te voegen en interpunctie. Maar, hmm, daardoor maakt ChatGPT er ook een ‘ouderwetser’ ogend (en klinkend) gedicht van. Dat kan ik niet helemaal hard maken natuurlijk (behalve wat hoofdlettergebruik en interpunctie betreft) – daarvoor is mijn kennis van het italiaans niet toereikend. Balestrini gebruikt simpele structuren, waardoor zijn gedicht juist niet heel ‘dichterlijk’ is. (Wat dat ook betekent: iets met moeilijke metaforen en schijnbaar gewrongen zinnen waarop je zeg maar met Paul Claes moet zitten puzzelen om de kristalhelderheid te zien – met respect, u begrijpt hopelijk in welke richting ik denk). Balestrini rijgt met opzet simpele beschrijvende zinnen aan elkaar. Me dunkt dat dat bij een geslaagde vertaling ook zo moet zijn.
ChatGPT heeft moeite met dezelfde zinnen als DeepL, maar zorgt wel voor meer coherentie, ook omdat het (geloof ik – ik heb het nog niet voldoende geanalyseerd) niet klooit met de hij/zij op basis van het woordgeslacht.
Goed mogelijk dat als je ChatGPT het gedicht nog een paar keer laat vertalen de resultaten nog wat beter worden. Ik ben benieuwd hoe DeepL en ChatGPT om zullen gaan met de meer experimentelere Signora Richmond-gedichten van Balestrini, waarin hij zinnen afbreekt, zelfs delen van woorden weglaat (afbreekt), fragment op fragment, flard op flard stapelt, en ook (denk ik denk ik) flarden van de politieke clichés uit die tijd langs laat komen. (Balestrini was zeer actief in de radicaal-linkse beweging, en had een zeer scherp oog en oor voor ideologische leegheid en clichés).
In ieder geval kan ik met deze twee software-assistenten de poëzie van Balestrini doorwerken en met plezier lezen. De vraag is dan: wat voor soort lezen is dit? En is dit een andere vorm van poëzielezen dan gedichten lezen in een taal die niet jouw eerste taal is, een taal waarbij je (veel) nuances mist? En hoe verhoudt zich deze manier van lezen/vertalen zich tot het lezen van een goede poëzievertaling? En wat heb je liever? Ja, ik heb liever een goede Nederlandse vertaling van Balestrini. Ik stel me er eentje voor van Samuel Vriezen, waardoor je tegelijkertijd Balestrini leest, maar ook Vriezen’s Balestrini, zoals je bij Ten Berge’s Pound-vertalingen ook Ten Berge leest. Of Dominique de Groen die zich door de gedichten van Balestrini heen werkt. (En er wat anders van maakt).
Ik kan me overigens niet anders voorstellen dan dat er legio poëzielezers zijn die tegenwoordig zo hun poëzie lezen, poëzie in talen die ze half of helemaal niet beheersen, of gewoon net niet goed genoeg. (Waarbij het ‘helemaal niet’ tricky is. Ik zou het toch niet helemaal vertrouwen als ik een gedicht in het Japans of Tagalog zou vinden en dat door ChatGPT of DeepL zou laten vertalen. Je krijgt dan wel mee wat het ‘ongeveer’ is, maar ik zou het gevoel houden dat ik mogelijk iets totaal heb gemist, iets dat cruciaal is voor de ervaring of het begrip van het gedicht. Wat dat dan is? Iets met taal- of klanknuance, en ook iets dat te maken heeft met culturele vertaling? Dat ‘gat’ is superinteressant, omdat het iets lijkt aan te duiden waar het in poëzie ook om gaat). (Enzovoorts).
In de posts hieronder & hierboven staan de teksten. Wordt (hopelijk) vervolgd.
Bedenk ik nu: kan ook nog zijn dat ChatGPT gebruik heeft gemaakt van een Engelse (Amerikaanse) vertaling van dit gedicht. (Hoewel, nee, ik vind niet zo snel een Engelse vertaling, Blackout is wel vertaald, een reden waarom ik met Miss Richmond wilde beginnen).