Vechtstreek – Vreeland. Zondagochtendrondje. Mooi voor de regenbui thuis.

Vakantie, dag V. Vaals – Sittard. Ik vond het wel mooi zo. Reed recht tegen het station van Sittard aan waar ik de trein naar Amsterdam kon pakken. (En dus niet verder over Maaseik en de Noorderkempen naar Weert of Eindhoven). Prachtige route, onder andere door het dal van de Geleenbeek. Een mooier stuk van Limburg dan ik me kon herinneren. Het was veel te warm en de zon scheen veel te fel, en dus was het wel mooi zo.

Vakantie, dag IV. Rondje Noord-Eifel en nog wat dwalen. Het was opnieuw warm en de zon scheen opnieuw meedogenloos. Ik reed lek in het Aachenerwald (eigen schuld, ik knalde in een onverharde afdaling te hard door een te stenige bocht) en had daarna wat minder zin in het onverhard (met die net te grote stenen). Doel was om een mooie rondje door de Noord-Eifel te maken. Met de Rennweg natuurlijk. Tijd genomen voor pauzes. Ik had de route in mijn hoofd, maar had natuurlijk de kaarten niet goed genoeg bestudeerd, was me niet zeker over de afstanden, waardoor ik halverwege te vaak ging twijfelen en heroverwegen, weer eens een andere weg insloeg, en dan toch Nideggen niet ging halen. Het Kalltal is erg mooi, maar dat stuk ‘bovenop’ niet zo. (Daarom wilde ik ook niet richting Simmerath, en bij Monschau ben ik vaak genoeg geweest). Wilde met de warmte ook niet te ver weg – nou ja, enzovoorts. Weer in de buurt van Aachen had ik dus tijd over om wat te dwalen, de verkeerde bosweg in te slaan, het Drielandenpunt van drie kanten te beklimmen, en omdat het lekker ging nog wat richting Plombières en een stukje van een gloednieuw fietspad, heerlijk zonder enig autoverkeer, en weer terug. Zo zette ik alsnog 160+ op de teller, wat de bedoeling was.

Vakantie, dag III. Door de groene tunnel: volg de RAVel van Gemmenich naar Luik over de oude spoorlijn. Perfect asfalt, afgesloten van de andere wegen, omzoomd door bomen. Alsof ik in een computergame zit en door het landschap trek waar ik jaren geleden zo vaak fietste, en het nu vanuit een ander perspectief van buiten bekijk. Heel rustig gereden, veel te warm, veel te veel zon. Wel een verfrissende wind. Bij Jupille verdwalen in het bos – ik bleek een mountainbike of wandelroute te volgen; daarna te veel zitten navigeren, proberen favoriete stukjes van vroeger te rijden (wat niet lukte, ik herinnerde het me niet goed genoeg). De klimmetjes in het land van Hervé, daar rijd ik nog steeds ‘makkelijk’ tegenop. Dat wel. Verder lijkt het op dat spoorwegtraject wel allemaal soepeltjes bergaf te gaan.

Vakantie, dag II. Het plan was anders: ik wilde rondom de bruinkoolmijnen van Inden en Hambag rijden, maar het was te warm, 30 graden, en ik zag het niet zitten om de dag te beginnen met dwars door Aachen en dan uren in de zon. Ik begon met schaduw in het Aachener Wald – altijd prachtig fietsen – en dan doorsteken naar het Hürtgenwald. Kreeg wel genoeg van het onverhard rijden (net te grove steenslag). Dan naar Langerwehe en door naar de groeve van Inden en de Indemann. Besloot dat ik het niet zou uithouden in de zon en keerde terug naar de schaduw van het bos. Over Roetgen en Raeren – stukje Vennbahn – terug, een deel dat ik ken uit het jaar ‘Jan van Eyck’, 2006, toen ik deels in Kanne woonde.

Vakantie. Dag I. Van Roermond naar Vaals, via de Meinweg, Vlodrop, langs de Rur en langs de Wurm. Stukken die ik al lang eens wilde rijden. Groot deel van de route was onverhard, en dat was niet mis: grove steenslag, mul zand, bospaadjes, en zand met keien. 32mm-bandjes waren wel handig geweest (44 voor de gravelaar), maar ik trek ‘m er ook wel doorheen en overheen op 25mm-bandjes. Nauwelijks iemand tegengekomen. Zon, 30 graden, zo warm dat tegenwind aangenaam was. Het laatste uur was er net te veel aan. (Bovendien reed ik net buiten Aachen verkeerd waardoor ik in Aachen terecht kwam).

The fifth issue of Sonic Acts’ magazine Ecoes is out. It has my interview with Philip Vermeulen in it. It also features Alice Johnston Rougeaux, Anastasia (A) Khodyreva, Annika Kappner, Brackish Collective, Éric La Casa, Hannah Pezzack, Hannah Rowan, Jac Common, Karen Bakker, Katy Lewis Hood, Lucia Dove, Maud Seuntjens, Rita Wong, Stefanie Hessler, Tarek Atoui, Therese Keogh, and Tomoko Sauvage.

Get it here (€7,50 + posting): https://shop.sonicacts.com/product/ecoes-5/.

Chat-GPT-vertaling Italiaans-Nederlands, ongecorrigeerd.

I. Oppervlakkige beschrijving van Miss Richmond

Gezeten op een tak opent ze
snel haar vleugels, waardoor ze
tegelijkertijd een ruis produceert
die te horen is tot op honderd meter afstand.

Vlammend oranje van kleur, met lange
olijfgroene poten springt ze tussen de takken
en daalt naar de grond op zoek naar voedsel,
haar verenkleed is goudkleurig en intens oranje.

Dan keert ze terug naar de hoogte
waar de zon nog steeds door de dichte takken dringt,
het licht valt op de zijdezachte veren
van haar flanken.

Wanneer ze rustig is, maakt ze fluitende en zoete geluiden,
maar wanneer ze geïrriteerd is, wordt haar stem
schel en hees.

In een blauw-grijze kleur beweegt ze zich
behendig tussen de takken, terwijl ze
haar lange en dunne staart achter zich sleept,
ze zweeft behendig in de lucht.

Levendig en altijd klaar om te pronken,
ze heeft de gewoonte om naar grote hoogtes te klimmen
om vervolgens naar beneden te duiken
tussen de takken.

Haar witte veren zijn smetteloos,
de zwarte zijn bedekt met iriserende tinten
van groen, blauw en purper,
in harmonie met de kleur van haar rug.

Dan zie je haar pronken door haar lange
en prachtige staart te wapperen, waar ze
zo trots en fier op is
en die ze voortdurend verzorgt.

De kleur van de zee tijdens een storm
met een opvallende roze staart,
ze kan overal leven waar bloemen bloeien,
ze blijft zweven in de lucht.

Vanuit haar rode borst zweeft ze in de lucht,
ze voedt zich met nectar en toont
haar prachtige verenkleed,
ze bereidt zich voor op een lange vlucht.

Ze flitst snel van bloem naar bloem,
een levend juweel dat flitst en oprijst,
duikt en neerstort
met schitterende amethistkleuren.

Ze contrasteert met de smetteloze witheid
van haar borst, ze brengt bijna al haar tijd door
springend van tak naar tak
of fladderend door de bomen.

Een vlek van groen-blauw en goud,
ze komt zelden naar de grond en blijft
meestal tussen de hoogste takken,
vult de lucht met scherpe en vibrerende noten.

Haar melodieuze stem en haar
stralende veren maken haar tot een klein gevleugeld juweel,
blauw-paars van kleur wanneer ze tussen de bloemen vliegt
en nectar zuigt.

Ze zweeft zonder te landen en zuigt
nectar terwijl ze in de lucht blijft hangen,
prachtig en opvallend, met veren
in schitterende kleuren.

Van fluwelig zwart en glanzend geel verenkleed
strekt haar staart zich uit in twee
zeer lange, dunne en gekrulde veren
die het lichaam omlijsten in elegante blauwe spiralen.

Te mooi en elegant, met zijdeachtige
zwartviolette veren, haar lichaam
in robijnkleur is versierd met twee extreem lange
veren, zo dun als metalen draden.

En ze eindigen met schijven die, wanneer ze
landt op haar favoriete boom,
bengelen in de zon met smaragdgroene reflecties
die haar iriserende veren laten schitteren.

Met haar opvallende veren pronkt ze door te bengelen
met haar hoofd naar beneden
met de fijne kantjes van haar lange
staartveren die dansen in de bries.

Ze draagt een schitterende zwarte kroon gevormd
door 120 lange veren, elk
van 9 tot 18 centimeter lang, waarbij
de lange witte veren van haar schouders uitsteken.

Ze geeft de voorkeur aan bessen en zoete vruchten
als voedsel,
behendig en wreed,
ze doorboort haar prooien.

Ze blijft bijna altijd verborgen en vliegt zelden,
gezien haar verlegen en eenzame aard,
ze valt op door de schoonheid van haar veren,
haar borst is helder en smetteloos.

Doorkruist door een smaragdgroene streep,
schitterend met plukjes
kleine metallic groene veren
die zich openen als een stralende waaier.

Vertaling door ChatGPT (21-06-2023) van Nanni Balestrini’s ‘Descrizione superficiale della signorina Richmond’ uit Nanni Balestrini, Le avventure della signorina Richmond e Blackout, Poesie complete, volume secondo (1972-1989), Derive Approdi, 2016.

Gisteravond ben ik eindelijk begonnen met een experiment dat ik al een tijdje van plan was uit te voeren. Een jaar of drie geleden kocht ik de complete verzamelde poëzie van Nanni Balestrini – in het Italiaans: Come si agisce en altri procedimenti, en Le avventure della signorina Richmond e Blackout. Balestrini’s taalgebruik is – bij al zijn experimenteerzucht – altijd helder, en ik hoopte dat ik met mijn grondige basiskennis van het Italiaans een heel eind zou moeten kunnen komen.

(Ik studeerde ooit Italiaans, maakte die studie niet af, koos voor literatuurwetenschap, en hield mijn kennis niet actief bij. De grammatica zit nog wel passief in mijn hoofd, maar ik ken gewoon te weinig woorden).

Mijn idee was dat ik met die basiskennis en het gebruik van DeepL (ChatGPT was er nog niet) een heel eind zou moeten kunnen komen, ik zou er in ieder geval met plezier en zeker begrip ‘doorheen kunnen lezen’.

Pas gisteravond begon ik. Ik begon met het eerste gedicht over La signorina Richmond: ‘Descrizione superficiale della signorina Richmond’. (Interesse in de Italiaanse ’70s, en ook omdat het verhalende en redelijk eenvoudige gedichten zijn – hee, ik hoop ook weer wat Italiaans te leren, dat ook). Omdat ik nog steeds geen digitale versie van de twee boekdelen heb gevonden maakte ik foto’s van de eerste pagina’s met Text Fairy. De tekstherkenning ging goed. Ik mailde die teksten naar mn laptop waar ik de regelafbrekingen herstelde. (Balestrini gebruikt hier geen hoofdletters en geen interpunctie, waardoor Text Fairy er een rommeltje van maakt).

Eerst gooide ik de tekst in DeepL, en las die vertaling met het Italiaans ernaast. (Split screen in Scrivener). DeepL vertaalt heel letterlijk en vrijwel woord voor woord. Dat gaat in dit geval behoorlijk goed omdat het gedicht een eenvoudige syntactische structuur heeft. De woordkeuze is niet altijd de mooist, maar begrijpelijk is het zeker, en niet zelden lijken me de keuzes van DeepL de beste te zijn – keuzes die een poëzievertaler wellicht ook zou maken. (Althans, in de eerste kladversie). Een paar keer gaat het de mist in, namelijk waar het – zo te zien – een element uit een volgende zin alsnog in de zin daarvoor toevoegt (om zo een goede zin te vormen), maar dat element ook ‘laat staan’ in de volgende zin. Dat soort foutjes haalde ik eruit. (Ik dacht namelijk: laat ik een DeepL-asssisted vertaling maken – zoals je dat tegenwoordig doet als je te snel en vertaling moet leveren: je gooit het in DeepL en daarna corrigeer je het resultaat en maakt er beter Nederlands van). Maar DeepL klooit ook met de hij/zij. Het eerste gedicht beschrijft een aantal vogels. Het Italiaans specificeert niet of het gaat om vrouwtjes of mannetjes – al is het logisch (het is immers een beschrijving van La signorina Richmond) om te veronderstellen dat het in ieder geval in het begin om een vrouwtje gaat. DeepL echter maakt er een potje van omdat het kijkt naar het woordgeslacht. Aan het einde van het gedicht zijn er ook een paar zinnen waar het moeite mee heeft – en waar ik ook niet 1-2-3 een oplossing voor vond.

Toen verzocht ik ChatGPT of het dit gedicht kon vertalen van het Italiaans naar het Nederlands. Ik heb het nog niet uitgebreid geanalyseerd, maar er lijkt iets interessants te gebeuren. Het maakte er veel nadrukkelijker een gedicht van. Zo lijkt het. Dat is omdat het durft om Balestrini’s volgorde van de zinsdelen los te laten. En ook door hoofdletters toe te voegen en interpunctie. Maar, hmm, daardoor maakt ChatGPT er ook een ‘ouderwetser’ ogend (en klinkend) gedicht van. Dat kan ik niet helemaal hard maken natuurlijk (behalve wat hoofdlettergebruik en interpunctie betreft) – daarvoor is mijn kennis van het italiaans niet toereikend. Balestrini gebruikt simpele structuren, waardoor zijn gedicht juist niet heel ‘dichterlijk’ is. (Wat dat ook betekent: iets met moeilijke metaforen en schijnbaar gewrongen zinnen waarop je zeg maar met Paul Claes moet zitten puzzelen om de kristalhelderheid te zien – met respect, u begrijpt hopelijk in welke richting ik denk). Balestrini rijgt met opzet simpele beschrijvende zinnen aan elkaar. Me dunkt dat dat bij een geslaagde vertaling ook zo moet zijn.

ChatGPT heeft moeite met dezelfde zinnen als DeepL, maar zorgt wel voor meer coherentie, ook omdat het (geloof ik – ik heb het nog niet voldoende geanalyseerd) niet klooit met de hij/zij op basis van het woordgeslacht.

Goed mogelijk dat als je ChatGPT het gedicht nog een paar keer laat vertalen de resultaten nog wat beter worden. Ik ben benieuwd hoe DeepL en ChatGPT om zullen gaan met de meer experimentelere Signora Richmond-gedichten van Balestrini, waarin hij zinnen afbreekt, zelfs delen van woorden weglaat (afbreekt), fragment op fragment, flard op flard stapelt, en ook (denk ik denk ik) flarden van de politieke clichés uit die tijd langs laat komen. (Balestrini was zeer actief in de radicaal-linkse beweging, en had een zeer scherp oog en oor voor ideologische leegheid en clichés).

In ieder geval kan ik met deze twee software-assistenten de poëzie van Balestrini doorwerken en met plezier lezen. De vraag is dan: wat voor soort lezen is dit? En is dit een andere vorm van poëzielezen dan gedichten lezen in een taal die niet jouw eerste taal is, een taal waarbij je (veel) nuances mist? En hoe verhoudt zich deze manier van lezen/vertalen zich tot het lezen van een goede poëzievertaling? En wat heb je liever? Ja, ik heb liever een goede Nederlandse vertaling van Balestrini. Ik stel me er eentje voor van Samuel Vriezen, waardoor je tegelijkertijd Balestrini leest, maar ook Vriezen’s Balestrini, zoals je bij Ten Berge’s Pound-vertalingen ook Ten Berge leest. Of Dominique de Groen die zich door de gedichten van Balestrini heen werkt. (En er wat anders van maakt).

Ik kan me overigens niet anders voorstellen dan dat er legio poëzielezers zijn die tegenwoordig zo hun poëzie lezen, poëzie in talen die ze half of helemaal niet beheersen, of gewoon net niet goed genoeg. (Waarbij het ‘helemaal niet’ tricky is. Ik zou het toch niet helemaal vertrouwen als ik een gedicht in het Japans of Tagalog zou vinden en dat door ChatGPT of DeepL zou laten vertalen. Je krijgt dan wel mee wat het ‘ongeveer’ is, maar ik zou het gevoel houden dat ik mogelijk iets totaal heb gemist, iets dat cruciaal is voor de ervaring of het begrip van het gedicht. Wat dat dan is? Iets met taal- of klanknuance, en ook iets dat te maken heeft met culturele vertaling? Dat ‘gat’ is superinteressant, omdat het iets lijkt aan te duiden waar het in poëzie ook om gaat). (Enzovoorts).

In de posts hieronder & hierboven staan de teksten. Wordt (hopelijk) vervolgd.

Bedenk ik nu: kan ook nog zijn dat ChatGPT gebruik heeft gemaakt van een Engelse (Amerikaanse) vertaling van dit gedicht. (Hoewel, nee, ik vind niet zo snel een Engelse vertaling, Blackout is wel vertaald, een reden waarom ik met Miss Richmond wilde beginnen).

DeepL-vertaling Italiaans-Nederlands, ongecorrigeerd.

I. Oppervlakkige beschrijving van Miss Richmond

Ze zit op een tak en opent
snel haar vleugels en produceert tegelijkertijd
tegelijkertijd een ritselend geluid voortbrengend dat
op honderd meter afstand kan horen

vlamoranje gekleurd met lange
olijfgroene poten hopt tussen de takken
daalt af naar de grond op zoek naar voedsel
zijn gouden en diep oranje verenkleed

gaat dan terug naar boven waar
de zon door de dikke takken kan prikken
het licht slaat op de zijdeachtige
veren van zijn flanken

als hij stil is maakt hij geluiden
zacht en zoet, maar wanneer
hij geïrriteerd is, wordt zijn stem
wordt hij schril en hees

grijsblauw van kleur beweegt hij
tussen takken met behendigheid slepend
met zijn lange, dunne staart
zeer behendig zweeft hij in de lucht

levendig en altijd klaar om op te treden
hij heeft de gewoonte om te klimmen
tot grote hoogte te klimmen en dan
in de takken te duiken

Zijn witte veren zijn smetteloos.
zijn zwarte veren zijn bestrooid met iriserende
iriserend groen, blauw en paars
in harmonie met de kleur van haar rug.

dan ziet men haar rondhuppelen, zwaaiend met
met haar lange en mooie staart
zo trots en fier
dat ze hem voortdurend verzorgt

de kleur van de zee verduisterd door de storm
met haar flamboyante roze staart
kan leven waar bloemen bloeien
hij staat roerloos in de lucht

met zijn rode borst zweeft hij in de lucht
voedt zich met nectar en
pronkend met zijn prachtige verenkleed
bereidt zich voor op een lange vlucht

hij vliegt snel van bloem naar bloem
levende juwelenpijlen hij vliegt
hij draait en keert hij duikt en duikt
fonkelend met amethistkleur

contrasteert met het smetteloze wit
van de borst hij passeert bijna de hele tijd
huppelend van tak naar tak
of fladderend door de bomen

vlekken van blauwgroen en goud
komt zelden op de grond en blijft
bijna altijd tussen de hoogste takken vult hij de lucht
de lucht met hoge, levendige tonen

zijn melodieuze stem en zijn veren
stralen een klein gevleugeld juweel
blauwviolet wanneer hij tussen de bloemen vliegt
en wanneer hij nectar zuigt

hij zweeft zonder te rusten en zuigt
de nectar terwijl hij zweeft
schitterend en flamboyant met veren
van schitterende kleuren

fluweelachtig zwart en geel verenkleed
schitterend de staart strekt zich uit in twee
lange, dunne, gebogen veren
die het lichaam omlijsten in elegante blauwe spoelen

te mooi en elegant van het zijdeachtige
paarszwart verenkleed het robijnkleurige lichaam
Het robijnkleurige lichaam is versierd met twee zeer lange
veren zo dun als draad

en eindigend in schijven die wanneer
neerstrijkt op zijn favoriete boom
bungelen in de zon met smaragdgroene reflecties
zijn iriserende veren laten glinsteren

zijn opzichtige veren bengelen
kop naar beneden zwaaiend
met het fijne kantwerk van zijn lange veren
staartveren wiegend in de wind

met een glanzende zwarte kroon gevormd
van 120 veren elk
9 tot 18 centimeter lang, de lange witte veren
witte veren beginnen vanaf haar schouders

bessen en de zoetste vruchten
zijn haar favoriete voedsel
praktisch en wreed
ze spietst haar slachtoffers meestal

blijft bijna altijd verborgen en vliegt zelden
vanwege zijn schuwe en solitaire aard
valt op door de schoonheid van zijn vederkleuren
zijn witte en smetteloze borst

doorkruist door een smaragdgroene streep
glanzend met plukjes kleine veren
metaalgroen die zich openen
als een schitterende waaier

Vertaling door DeepL van Nanni Balestrini’s ‘Descrizione superficiale della signorina Richmond’ uit Nanni Balestrini, Le avventure della signorina Richmond e Blackout, Poesie complete, volume secondo (1972-1989), Derive Approdi, 2016.