Arie Altena
index
Een interview met Taco Stolk over Genetisch ontwerpen
door Arie Altena
Dit interview werd gepubliceerd in Metropolis M 2003, nummer 5. Er bestaat ook een langere ongeredigeerde versie van 7000 woorden.
Taco Stolk (1967) is conceptueel kunstenaar en hoofd van de xFac, de ExtraFaculteit van de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunst in Den Haag. Hij beweegt zich vooral in het grensgebied tussen technologie, wetenschap en kunst. Afgelopen jaar kwam hij in het nieuws vanwege zijn plan om per september 2003 aan de KABK de faculteit Genetisch Ontwerpen van start te laten gaan. Daar zouden studenten leren artistiek werk te maken met biotechnologische middelen. Het betrof een gedachte-experiment, maar de media en dierenbeschermingsorganisaties vielen over hem heen. Er meldden zich bovendien dertig studenten aan voor de opleiding, en ook de wetenschap toonde interesse.
Arie Altena: Wat waren je motieven om een folder te maken waarin de faculteit voor Genetisch Ontwerpen werd voorgesteld?
Taco Stolk: 'Als kunstenaar besteed ik veel tijd aan het onderzoeken van media die nog nauwelijks door de kunst gebruikt worden. Daarin probeer ik mogelijkheden te vinden die het arsenaal van de kunst vergroten. Ik vraag me af wat er gebeurt wanneer kunstenaars zich met een nieuw medium gaan bezighouden. Wat gebeurt er als ze computersoftware gaan schrijven, wat als ze marketing en reclamecampagnes gaan gebruiken als kunstwerk? Ik beschouw elke manipuleerbare drager als een medium, onder nieuwe media versta ik dus niet alleen nieuwe technologische media. In mijn eigen werk ben ik op zoek naar de verbindingen tussen extreem conceptualisme en het structuralisme van de technologie. In die zin is mijn werk verwant aan dat van Dick Raaijmakers en Remko Scha die structuren tegen hun betekenis uitspelen. Maar ik sta ook dicht bij het laptop-circuit, waar de technologie juist ingezet wordt om een hele directe interactie, die heel structureel is, in een live-situatie tot stand te brengen. Je kunt ook denken aan het werk van Arthur Elsenaar en Driessens & Verstappen, in de zin dat zij technologie menselijk en bijna aaibaar maken. Ik heb performances gedaan waarbij ik het geluid van chemische reacties versterkte, zo stelde ik de structuur van natuurlijke processen gelijk aan kunst, en werd natuur op de plek van de kunstenaar geplaatst. Nu, omdat ik bezig ben met de grensvervaging tussen kunst en wetenschap leek het me een goed idee om de genetica, als medium, aan te pakken. Het stond al een tijdje op mijn lijstje als interessant onderzoeksgebied, de ontwikkelingen in de genetica hebben immers nogal wat effecten op onze samenleving. Ik heb een groep studenten bij elkaar gezocht die het interessant vond om daarover na te denken en wij zijn toen onderzoek gaan doen. We kwamen vrij snel op het idee dat het opzetten van een opleiding een goede methode was om het onderzoekstraject vorm te geven, omdat je dan de problemen tegenkomt die met het materiaal te maken hebben. Wat kun je met DNA maken als kunstenaar? Welk vaardigheden moet je bezitten? Wat is de reikwijdte van DNA als artistiek materiaal? Wat zijn de technologische aspecten? Wat zou een kunstenaar of ontwerper van DNA moeten weten om ermee te kunnen werken? Wat zijn de ethische en maatschappelijke aspecten? Het kreeg als vanzelf de vorm van een brochure, alsof de hele zaak binnenkort echt van start zou gaan. De brochure was een heldere manier en efficiënte manier om het gedachte-experiment een concreet kader te geven.'
Kun je uitleggen wat er toen gebeurde?
'We hebben gestreefd naar een brochure waarbij mensen een paar minuten zouden denken "goh, zijn ze dit echt aan het doen", en vervolgens zouden inzien dat het een gedachte-experiment betrof. Voor alle zekerheid heb ik nog een disclaimer achterin gezet: "dit is een virtuele opleiding". Het is vrijwel direct na de presentatie op de open dag van de KABK opgepikt door het ANP waarna de nieuwsmedia er overheen vielen. Zij richtten zich vooral op de ethische problemen en de projecten die daar specifiek op inhaken. De teneur was dat we over de schreef waren gegaan. In het kielzog daarvan ontstond een golf van protest, omdat men bang was dat wij vanaf september voor de lol proefdieren zouden slachten en gedrochten zouden produceren die hun leven lang zouden lijden. Pas nu de nieuwsmedia er weer genoeg van hebben, ontstaat er meer aandacht vanuit de wetenschappelijke en artistieke kant en gaat het over de nuances. Dat was meer ons doel, we wilden de discussie naar een hoger plan tillen. Het project stelt vragen die voor ons allemaal van belang zijn als het gaat over de positie van kunst, van technologie en van biotechnologie in de toekomstige maatschappij. Maar de media verwachten een antwoord "dit is hoe we er mee om moeten gaan", geen vragen. Ook beleidsmakers verwachten van kunst en wetenschap heel duidelijk antwoorden. Terwijl voor wetenschappers de vragen waar zij mee worstelen, het onderzoek zijn.'
Een van de doelen was dus om naast de artistieke ook de ethische, politieke en juridische kwesties genuanceerd aan de orde te stellen?
'Ik denk dat daar een belangrijke rol voor de kunst ligt. In mijn andere werk ben ik daar ook vaak mee bezig. In het Genetisch Ontwerpen-project heb ik er daarom hard aan getrokken dat mijn studenten zo realistisch mogelijke pilotprojecten zouden ontwikkelen. Terwijl we daarmee bezig waren kwamen we af en toe berichten in de krant tegen die in technische zin erg veel leken op wat wij voorstelden. Bijvoorbeeld andere geuren toevoegen aan gras. Onze projecten waren alleen wat poëtischer. De wetenschappers die ik sprak, beaamden dat alle projecten volkomen realistisch waren. Sommige zijn formeel nog niet mogelijk omdat de genen nog niet gelokaliseerd zijn, maar ze zijn allemaal in de toekomst te realiseren. Door mijn gesprekken met wetenschappers begint het project een soort self-fulfilling prophecy te worden. Ik had van tevoren gedacht dat zij het wel zouden afbranden, "nou dit kan niet en dat kan niet", maar ze waren razend enthousiast. Ze zijn geïnteresseerd om verder te praten of te kijken naar mogelijke samenwerkingen. Heel bizar eigenlijk.'
Kun je stellen dat er een kloof bestaat tussen waar men in de wetenschap mee bezig is en wat men in de samenleving meent dat er aan de hand is? Is kunst dan een middel is om die twee werelden dichter bij elkaar te brengen?
'Ik denk dat de ethische discussie die momenteel gevoerd wordt over de genetica enorm gepolariseerd is, waardoor ze muurvast zit. Ik heb zelf de antwoorden ook niet klaar. Maar het gebied waar de ethische grenzen zouden kunnen liggen is nauwelijks onderzocht. Er zijn wel filosofen die zich daar mee bezig houden, maar zo gauw die zich buiten de gevestigde orde opstellen - neem Sloterdijk met zijn Regels voor het Mensenpark - ontstaan er stormen van protest. Kunst kan een rol spelen in het openbreken van de discussie over de ethische grenzen. Maar ze kan misschien zelfs een grotere rol spelen in het gelijktrekken onze dagelijkse realiteit en het wereldbeeld dat in de wetenschap is opgebouwd. Ze kan op een niet-rationele manier bemiddelen tussen dat wat wij niet begrijpen en dat wat ook bijna per definitie onbegrijpelijk is. Er is voor de kunst een grote rol weggelegd om nieuwe onbegrijpelijkheden navoelbaar te maken.'
Zoals jij het zegt, lijkt het alsof de kunst voor het karretje van de wetenschap gespannen wordt, en voor de kunst dan de rol van bemiddelaar is weggelegd, in dienst van de wetenschap.
'Dat is een gevaar en dat zie je ook wel eens misgaan. Er zijn kunstenaars die zo hangen aan de wetenschappelijke esthetiek dat het mystificerend gaat werken. Maar het hoeft niet omdat de kunst van oorsprong een vanzelfsprekende rol heeft gespeeld in het centrum van de maatschappij. Ze was een model om die wereld te begrijpen en te beleven. Sinds het modernisme is kunst uit dat centrum weggedreven, maar in plaats van dat kunst zich nu voor het karretje van de wetenschap laat spannen, kan ze haar centrale rol in het maatschappelijk veld opnieuw opeisen.'
In de biotechnologische kunst zie je veel werk waarbij ik het ongemakkelijke gevoel krijg dat biotechnologie ingezet wordt om een hype te creëren. Neem bijvoorbeeld het lichtgevende konijn (GPF Bunny) van Eduardo Kac.
'Ik twijfel daar ook een beetje over. Het voorbeeld van Eduardo Kac is wat dat betreft erg goed. Maar je kunt ook aan het werk van Christine Borland denken. Dat ongemakkelijk gevoel wordt veroorzaakt doordat het gimmick-achtige werken zijn. Dat is misschien onvermijdelijk als je een synthese tussen biotechnologie en kunst tot stand wilt brengen. Het is als met alle nieuwe technologische media, als je ermee begint weet je niet wat de artistieke ruimte van die technologie is, wat de karakteristiek van het medium is, noch wat voor soort kunst het kan opleveren. Dus ik denk dat je Eduardo Kac en Christine Borland het voordeel van de twijfel kan geven omdat het een soort duchampiaanse eerste zetten zijn. Pas nadat de pispot werd omgekeerd, kon de conceptuele kunst zich ontwikkelen tot een soort grammatica. Ik weet niet wat de intenties zijn van Kac, het helpt ook niet dat hij zich presenteert als ster. Maar er valt iets voor te zeggen dat het een noodzakelijke stap is om de reflectie over gentechnologie en artistieke mogelijkheden diepte te geven.'
In welke zin is DNA artistiek materiaal?
'Ten eerste heeft DNA heeft een algoritmische structuur en reageert ze op een bepaalde manier waardoor je mooie, indrukwekkende, veelzeggende vormen kunt ontwikkelen. Puur materialistisch gedacht heeft DNA eigenschappen waardoor je ermee kan beeldhouwen. Ten tweede is het bijzonder materiaal omdat het levend materiaal is. Je stuit op de vraag van het hoe en waarom van het leven. Juist door het voortschrijdend inzicht van de wetenschap daarover geeft het werken met DNA een conceptuele of bijna religieuze diepte geeft aan een, zeg maar biologisch, kunstwerk.'
Mag je het op een artistieke manier gebruiken?
'Of het mag....heel eerlijk gezegd zie ik geen reden waarom het niet mag. Dat betekent natuurlijk niet dat meteen ongelimiteerd alles mag. Je kunt in een performance ook iemand vermoorden en dat is een grens die wat mij betreft niet overschreden mag worden. Maar wat er precies wel mag en wat er niet mag, daar kan je alleen maar proefondervindelijk achter komen. Juist op dit gebied is onze ethiek aan een heroverweging toe, omdat onze wereld zo aan het veranderen is. Ik geloof dat ethiek net zo goed verandert en mee dient te veranderen met de ontwikkelingen. En veranderen betekent niet automatisch grenzen opschuiven. Principieel denk ik dat DNA open terrein moet zijn voor kunstenaars. Het vaststellen van grenzen moet gebeuren in het proces, en dan niet alleen in het artistieke proces. Daardoor kan de plaats die genetica inneemt in onze samenleving een soort nieuw verband krijgen, een verband dat beter toegerust is op de wereld waarin we nu zitten. Technologie is objectief in de zin dat de gebruiker een technologie goed en slecht kan inzetten. Dat wil dus zeggen dat je alle nieuwe technologie kritisch moet bekijken en moet inbedden in de maatschappij op een manier zodat je denkt, dit is ethisch, dit is veilig enzovoort. De wetenschap probeert dat transparant te maken, en ik denk dat daar voor kunstenaars en filosofen ook werk te doen is. Overigens was ik, naar aanleiding van de mediahype die Genetisch Ontwerpen opleverde, een beetje geschokt over de rol die kunst nu in de samenleving inneemt. Wat ons heel vaak verweten werd, was dat we dan dieren zouden gaan doodmaken of gedrochten zouden gaan maken "voor de lol". Dat "voor de lol" impliceert dat kunst vrij breed gezien wordt als puur entertainment, en daar ben ik het helemaal niet mee eens. Kunst heeft een belangrijke rol in de maatschappij op het gebied van het inbedden van vragen en onbegrijpelijkheden. Dat is een serieuze aangelegenheid. Hoewel humor een goed stijlmiddel kan zijn!'
Als je het hebt over DNA als artistiek materiaal kom je weer terecht bij de kunstenaar als Frankenstein, demiurg of god.
'Dat moet het logische gevolg zijn van de ontwikkelingen in de wetenschap die daar de basis voor leggen. En als wij god worden dan lijkt het me goed wanneer we een creatieve god worden. De kunst moet niet aan de zijlijn blijven staan. Dat staat volstrekt los van de vraag of je blij moet zijn met het feit dat wij god kunnen spelen. Als de biotechnologie doorzet dan zou ik het een prettig idee vinden - ook al weet ik niets over de concrete invulling ervan - als biotechnologische innovatie niet alleen vanuit het bedrijfsleven komt, maar ook van kunstenaars, en misschien daardoor aangemoedigd ook van andere maatschappelijke groepen. Het is beter als de technologie ingebed is in een zo breed mogelijk scala een menselijke invalshoeken.'
De xFac organiseert op 7-9 november een symposium over genetisch ontwerpen tijdens het Crossing Border festival in Den Haag.
Meer informatie:
Faculteit Genetisch Ontwerpen: http://www.kabk.nl/xfac/genetischontwerpen/index.html
Taco Stolk: http://www.wlfr.nl
BuBL-Space: http://www.bubl-space.com
Tentoonstelling Genesis:
http://www.lelieuunique.com/SAISON/0203/2/ArtBiotech.html
Critical Arts Ensemble: http://www.critical-art.net/biotech/index.html
Eduardo Kac: http://www.ekac.org/
Jeremy Rifkin: Dazzled by Science
http://amsterdam.nettime.org/Lists-Archives/nettime-l-0301/msg00060.html
Eugene Thacker: http://www.lcc.gatech.edu/~ethacker/
gepubliceerd in Metropolis M, nummer 5 augustus-september 2003
some rights reserved
Arie Altena
juni 2003