Arie Altena
index

Wat is speculatief realisme?

Arie Altena

This short explainer was commissioned by Metropolis M, and published in Metropolis M, 2012.

On a sidenote, I did not discuss Reza Negarestani's work as I had (have) problems understanding his ideas, especially with regard SR and OOO. Of course the other articles in the issue of Metropolis M referred mostly to Negarestani.

Speculative Realism (SR) is een filosofische stroming, die veronderstelt dat de werkelijkheid veel vreemder (weirder) is dan het gezond verstand zich kan voorstellen. SR wil doordringen tot de werkelijkheid van de dingen. Simpelweg tegen een steen schoppen of met de vuist op tafel slaan, om zo de werkelijkheid van de steen of de tafel aan te geven, is naïef. De wetenschap heeft zoveel meer kennis opgeleverd over stenen en tafels – en zelfs die kennis is niet uitputtend.

SR is realistisch omdat het ervan uitgaat dat de werkelijkheid onafhankelijk van het menselijk bewustzijn bestaat. Het is de taak van de filosofie om die werkelijkheid te doorgronden. Het wijkt daarin af van de meeste filosofie sinds Kant, die meent dat we alleen toegang hebben tot de werkelijkheid zoals ze in ons denken verschijnt. De SR’s noemen dat ‘correlationisme’, omdat er in zo’n opvatting, die volgens hen antirealistisch is, alleen toegang is tot de correlatie tussen denken en het zijn. SR richt zich op de werkelijkheid zelf, los van de mens.

De bescheiden zegetocht van SR begint in 2007 met een gelijknamige conferentie bij Goldsmiths College in Londen. Hier discussiëren de vier ‘original speculative realists’ over elkaars werk. Het zijn Quentin Meillassoux (auteur van Après la finitude, 2006), Ian Hamilton Grant (Philosophies of Nature after Schelling, 2006), de nihilist Ray Brassier (Nihil Unbound: Enlightenment and Extinction, 2007), en ten slotte de Amerikaan Graham Harman (Guerrilla Metaphysics: Phenomenology and the Carpentry of Things, 2005). De lezingen en discussies worden gepubliceerd in het filosofische tijdschrift Collapse.

SR valt in vruchtbare aarde. Er wordt vrijwel onmiddellijk druk over gediscussieerd, op internet en daarbuiten. Eindelijk zijn er weer filosofen die uit eigen naam spreken en hun eigen filosofie proberen vorm te geven, in plaats van teksten van anderen te analyseren. De genoemde filosofen schrijven opvallend helder – als hun teksten moeilijk zijn, dan omdat ze complexe zaken beschrijven, niet door een obscure of moeilijke stijl. Door de discussie ontstaan allerlei vertakkingen, zoals Object-Oriented Philosophy (OOP) en Object-Oriented Ontology (OOO).

De werkelijkheid die SR beschrijft, is die van de dingen. Vandaar het idee dat het gaat om een objectgerichte metafysica, of een objectgerichte zijnsleer. Maar het gaat nooit om simpele objecten als een stoel, of preciezer: er wordt aangetoond dat objecten nooit simpel zijn. Graham Harman komt tot zijn objectbegrip via onder andere Heidegger, Whitehead, een radicale interpretatie van Husserls intentionele object en Bruno Latours Actor-Netwerk-Theorie. In Prince of Networks (2009) laat Harman zien wat voor originele ontologie Latours filosofie impliceert. Voor Latour zijn quarks, natiestaten, elektromagnetische straling of draken evengoed een object als een trein. Harman volgt Latour hierin, maar anders dan Latour – voor wie ‘dingen’ zijn samengesteld uit interesses en relaties tussen ‘humans’ en ‘non-humans’ – wil Harman objecten juist niet herleiden tot hun relaties. De interactie roept een derde object op. Het gaat te ver om dat in dit bestek uit te leggen, maar het maakt duidelijk dat SR geen anything-goes remix-theorie is. In een interview in Krisis (Nr. 4, 2007) zei Harman dat een filosofisch concept op dezelfde manier in het leven geroepen moet worden als een wetenschappelijk object, een literair personage of een reisverhaal. In Circus Philosophicus (2010) legt hij zijn ideeën heel treffend uit aan de hand van onder andere een booreiland, een gigantisch reuzenrad en een spookschip.

Niet ieder met SR geassocieerde denker ziet zich als onderdeel van een beweging. Volgens Ray Brassier is SR als beweging een waanvoorstelling van een groep bloggers die Actor-Netwerk-Theorie mixen met een snuifje panpsychism en wat brokjes proces-filosofie. Graham Harman meent dat er wel sprake is van een beweging. In The Speculative Turn (2011) spreekt hij zelfs over de opkomst van een ‘positive ontology’.