Arie Altena
index
In 2018 schreef ik de zaalteksten voor de grote Ryoji Ikeda-tentoonstelling in EYE Filmmuseum, Amsterdam. Zaalteksten schrijven is een vorm van 'constrained writing'. De uitdaging is om in een minimum aan lettertekens zo helder mogelijk informatie over te brengen, zonder te interpreteren, en zonder de ervaring van de bezoeker in de weg te zitten. De teksten hieronder zijn de Nederlandse versies, die op verschillende punten afwijken van de teksten die zijn gebruikt, omdat er in de laatste stadia nog het één en ander veranderde. Die defintieve versies kan ik echter niet meer terugvinden, evenmin als definitieve versies van de Engelse vertaling.
Geluidskunstenaar, elektronisch componist en beeldend kunstenaar Ryoji Ikeda (1966) komt oorspronkelijk uit de elektronische muziek en geldt als één van de weinigen die er in zijn geslaagd om beeld en geluid samen te brengen. Speciaal voor EYE stelt Ikeda deze presentatie samen.
Ikeda’s radicale oeuvre kenmerkt zich door extreme precisie, minimalisme en een wiskundige esthetiek. In zijn adembenemende optredens en immersieve audiovisuele installaties orkestreert hij geluid en licht tot meeslepende synesthetische ervaringen. Hij ontwikkelt hiervoor zijn eigen computerprogramma’s en algoritmes die het beeld en geluid van zijn installaties genereren. Hij zorgt altijd voor een perfecte afstemming van het werk op de ruimte en de context zodat de ervaring voor het publiek optimaal is.
Zijn carrière als kunstenaar begint bij het legendarische Dumb Type, een kunstenaarscollectief uit Kyoto dat in de jaren negentig het theater radicaal vernieuwde door het gebruik van computertechnologie en multimedia. Ikeda’s eerste werk onder eigen naam bestond uit uiterst minimale muziek, opgebouwd uit sinusgolven en witte ruis. Bij optredens voegde hij gesynchroniseerd computergegenereerd beeld toe. Hieruit ontstonden de grote installaties die de bezoeker onderdompelen in beeld, geluid en een stroom computerdata.
Ikeda gebruikt vaak wetenschappelijke datasets, zoals astronomische waarnemingen als bronmateriaal. De reductie van de wereld tot data, tot elementaire deeltjes die op zich betekenisloos zijn, is een terugkerend aspect van zijn werk. Hij verbeeldt de sublimiteit en oneindigheid van het datalandschap en confronteert ons met de ongrijpbaarheid ervan.
Ikeda ziet kunst als een manier om de geest te resetten. Het gaat Ikeda er niet om data te visualiseren zodat ze tot informatie worden en betekenis krijgen. Zijn ‘composities in ruimte en tijd’ zoeken steeds de grenzen van de waarneming op. Zijn installaties laten de bezoeker juist ervaren wat aan het bevattingsvermogen ontsnapt.
data.scan
audiovisuele installatie (2009)
data.scan is onderdeel van Ikeda’s datamatics project waaraan hij sinds 2006 werkt. In datamatics onderzoekt hij hoe we de immense datastromen die onze wereld doordringen kunnen waarnemen en ervaren. Het is een serie experimenten die verschillende vormen aannemen: installaties en audiovisuele concerten, publicaties en CD-uitgaves. In datamatics laat Ikeda pure data spreken.
Uitgangspunt voor data.scan zijn twee sets wetenschappelijke gegevens: die van het human genome project – dat het DNA van het menselijk lichaam in kaart bracht – en astronomische data zoals de coördinaten van sterrenstelsels, sterren en planeten waarmee we een beeld kunnen genereren van het hele universum. Het onvoorstelbaar kleine en het onvoorstelbaar grote.
Ikeda vertaalt beide datasets in beeld en geluid die een dialoog met elkaar aangaan. data.scan toont de wereld gereduceerd tot data, en laat zien hoe de abstracte visie van de wetenschap de wereld codeert, haar ontcijfert en onder controle probeert te krijgen. In data.scan zien we schijnbaar willekeurige data, extreem verschillende schalen, en steeds weer de tegenstelling zichtbaar-onzichtbaar, hoorbaar-onhoorbaar.
data.scan wordt getoond op een horizontaal geplaatste monitor op een sokkel. Het zuiltje past bij de grootte van het menselijk lichaam en voelt daardoor intiem.
4’33”
16mm celluloidfilm met AATON tijdcode, lengte 4’33’’ (2018)
4’33’’ bestaat uit een lege 16mm-filmstrook die exact de lengte heeft van vier minuten en 33 seconden. Het is een eerbetoon aan het beroemde en beruchte werk 4’33’’ van de Amerikaanse experimentele componist John Cage.
Cage’s 4’33’’ uit 1952 bestaat uit vier minuten en 33 seconden stilte voor piano. Tijdens een live uitvoering neemt een pianist plaats achter de piano en speelt gedurende vier minuten en 33 seconden niets. De luisteraar hoort mensen die gaan verzitten, geritsel van kleren en geluid van buiten dat doordringt in de concertzaal. Cage scherpte zo onze oren om alle geluiden van de wereld te horen.
Cage bedacht het stuk nadat hij in een anechoïsche kamer (een akoestisch volledige dode ruimte) had ervaren dat je in totale stilte nog steeds het ruisen van je bloed en het gezoem van je zenuwen hoort. Er is altijd omgevingsgeluid, altijd hoor je de piep in je oren, je eigen adem, het kloppen van je eigen hart. Stilte bestaat niet en daarom houdt muziek nooit op.
Op de filmstrook van Ikeda’s 4’33’’ is geen geluid vastgelegd en er staat niets op afgebeeld behalve de tijdscode.
De tijdscode wordt gebruikt om tijdens de projectie van de film het geluid synchroon aan het beeld te laten lopen. Voor een film die geen geluid bevat, vormt de tijdcode een bevestiging van iets wat er niet is.
data.gram
audiovisuele installatie (2018)
data.gram dompelt de bezoeker onder in een stroom van data. Bij een normale projectie van video of film staat de kijker buiten beeld. Je kijkt naar het scherm, hoezeer je ook opgaat in het beeld of het verhaal, geholpen door overdonderend geluid dat zich wel door de ruimte verspreidt en je van alle kanten omgeeft.
In data.gram projecteert Ikeda abstracte beelden, gegenereerd uit datasets, van boven op de grond. De bezoeker staat er middenin, wordt zelf projectieoppervlak en onderdeel van het werk.
Op een subtiele manier daagt data.gram de bezoeker uit tot interactie met de stroom data en de ritmes van de gesynchroniseerde muziek. Het vraagt je bijna vanzelfsprekend om je te laten betoveren door de voorbijglijdende afbeeldingen en strepen licht, en er in je hoofd op te reageren of een dans mee aan te gaan.
Voor data.gram gebruikt Ikeda zeer gedetailleerde visualisaties van moleculaire structuren als bronmateriaal.
data.tron
audiovisuele installatie, triple projectie (2009-2018)
In data.tron ervaart de bezoeker een zee van data, een oneindigheid van 0 en 1. De drie reusachtige projectieschermen omvatten het hele gezichtsveld. Het is een test voor de zintuigen die de waarneming verhoogt en intensiveert. De data ontglippen ons bevattingsvermogen, ze zijn als witte ruis, we kunnen ze niet begrijpen, en toch nemen we ze waar. Het is een ervaring van het sublieme die de bezoeker overweldigt.
data.tron maakt net als data.scan deel uit van Ikeda’s datamatics-project waarin hij onderzoekt hoe we immense datastromen die ons voorstellingsvermogen te boven gaan, kunnen waarnemen en ervaren.
Ikeda vertaalt het idee van de sublimiteit van data zowel wiskundig als fysiek (in beeld en geluid) . Elke pixel van data.tron wordt bepaald door strikt wiskundige regels die toegepast worden op de datasets die zijn bronmateriaal vormen. In data.tron wordt alles uiteindelijk gereduceerd tot o/1. In een interview met Japanse filosoof Akira Asada verklaarde hij ooit: ‘Mijn werk komt voort uit het reduceren van geluid in sinusgolven, licht in pixels, en de wereld in data. Al jarenlang vraag ik me daarbij steeds af: ‘wat is er nog fundamenteler?’
In data.tron verkent Ikeda ook zijn fascinatie voor oneindigheid en fundamentele wiskundige en filosofische vragen. Hoeveel getallen zijn er? Bestaat er echte willekeurigheid? Hoeveel punten gaan er in een lijn tussen 0 en 1? Is de werkelijkheid continu of discreet?
Deze versie van data.tron is speciaal ontwikkeld voor EYE.
grid.system (nº1-A)
laserets op acrylplaat (2012)
grid system is onderdeel van een serie werken van Ikeda met de overkoepelende titel systematics. In systematics presenteert hij afbeeldingen van verschillende systematische patronen die in het verleden werden gebruikt om informatie vast te leggen. Het is op te vatten als een archeologie van gecodeerde informatie en technologische inscripties. Van zulke inscriptie- en coderingsmethodes hangt de ontwikkeling van de wetenschap af en ze hebben ook de samenleving vaak diepgaand gevormd. Sommige zijn in onbruik geraakt – zoals het systeem van pianorollen, of ponskaarten voor mainframe computers – andere worden nog altijd gebruikt.
Het tweedimensionale raster dat te zien is op de laserets grid.system (nº1-A) is één van de oudste en meest fundamentele manieren om informatie te coderen. Een raster, dat we kennen van ons ruitjespapier, maakt het simpelweg mogelijk om continue verschijnselen onder te brengen in een discreet systeem.
Point of No Return
audiovisuele installatie (2018)
Een buitengewoon sterke lamp waarvan de kleurtemperatuur die van de zon benadert schijnt op een projectiescherm in het midden van de ruimte. De bezoeker ziet een verblindend helder wit ‘gat’. Precies aan de andere kant van het scherm is een zwarte cirkel te zien, als van een zonsverduistering. Hierop projecteert Ikeda zijn stromen met data.
De beide projecties heffen elkaar op en zorgen voor een heftige ervaring van licht en temperatuur. Volgens de algemene relativiteitstheorie slokt een zwart gat in het universum alles op. Er kan niets uit ontsnappen, geen materie, geen informatie, zelfs geen licht. Er is geen terugkeer mogelijk. Met Point of No Return probeert Ikeda een zwart gat te presenteren.
Ikeda zegt er zelf over: ‘Dit technische eenvoudig werk is mijn meest metafysische tot nu toe.’
Point of No Return is een nieuw werk dat Ryoji Ikeda speciaal voor EYE heeft gecreëerd.
The Radar
audiovisuele installatie, triple projectie (2018/2012)
In de triple projectie The Radar wisselt Ikeda abstracte beelden af met opnames van microscopen, telescopen en andere wetenschappelijke instrumenten. We zien visualisaties van sterrenstelsels, planeten en weerpatronen. We zien rasters, netwerken, grafieken.
Witte ruis en elektronische bliepjes vormen de soundtrack voor de voortgaande stroom beelden van werelden zoals ze zijn blootgelegd door wetenschappelijke instrumenten. Een terugkerend visueel motief is de ‘sweep’ van een radar, begeleid door een elektronische bliep: alsof de wereld afgetast wordt en ook auditief gesondeerd.
Vaak is duidelijk te herkennen waaraan de visualisaties refereren. In The Radar gaat minder om het abstracte niveau van data als data, meer om de representaties van de werkelijkheid die we met data kunnen genereren. The Radar is dan ook Ikeda’s meest lyrische werk. Een ode aan de wetenschappelijke verbeelding en het meeslepende onderzoek van onbekende werelden en aspecten van de werkelijkheid waartoe we dankzij de wetenschap toegang hebben gekregen.
Of misschien is The Radar zelf ook een manier om te pogen het universum, de natuur en het leven te doorgronden.
© EYE
Arie Altena
index