Arie Altena
index
Arie Altena
Secret Agents is boek vol essays over, zoals de ondertitel verraadt: The Rosenberg Case, McCarthyism and Fifties America. Het is zo’n typische bundel die je tegenwoordig wel vaker tegenkomt: de artikelen zijn gegroepeerd rondom de Rosenberg Case en gebruiken die als een lens waardoor de culturele, historische en politieke situatie van die tijd beschouwd wordt. Zo wordt de geschiedenis van Fifties America op postmoderne wijze geschetst. In dit geval levert dat een intrigerend boek op, met, hoe kan het anders, hoogte- en dieptepunten. De opzet is interdisciplinair en de essays lopen uiteen van ouderwetse geschiedschrijving, via literaire analyses tot psychoanalytische beschouwingen op basis van Lacaniaanse principes.
De Rosenbergs Case is niet veel meer dan een voetnoot in de officiëele geschiedenis van de Verenigde Staten. Julius en Ethel Rosenberg, joodse communisten uit New York City werden ervan verdacht het "geheim" van de atoombom te hebben doorgespeeld aan de Russen. Ze zouden geheim agenten zijn in dienst van de Sovjets. Ze kregen de doodstraf en werden in 1953 geëxecuteerd, wat over de hele wereld tot een golf van verontwaardiging leidde.
Het is ook een klassieke episode uit het McCarthytijdperk, en éen waarbij een heleboel vragen te stellen zijn (vragen die bijvoorbeeld Robert Coover inspireerden tot het schrijven van zijn postmoderne magnum opus The Public Burning). Zoals: hoe is het mogelijk dat binnen zo korte tijd communist-zijn en zeker jood- en communist-zijn automatisch leidde tot de verdenking van spionage gevolgd door veroordeling, terwijl dat voor 1953 niet het geval was en zelfs veel van spionage verdachte communisten werden? Of zoals: is er verband tussen de gelijktijdige opkomst van de TV als massamedium en de eerste proeven met atoombommen in vredestijd? En verder: waren de Rosenbergs wel geheim agenten? Was er wel zoiets als het "geheim" van de atoombom? Wat is de rol van de CIA? Is er sprake van een complot? Wat is de rol van Hoover en wat is het verband tussen de rol die hij speelt en zijn (onderdrukte) homoseksualiteit? Wat is het verband tussen de politieke opvattingen van de joodse New York Intellectuals, hun joodse identiteit en hun opstelling in de discussie over de Rosenbergs? Over deze vragen, en meer, gaat Secret Agents.
Secret Agents is onderverdeeld in drie secties: Geheimen, Agenten en Getuigenissen. De sectie Getuigenissen bevat naast een artikel van Robert Meeropol (de zoon van Julius en Ethel Rosenberg) stukken over de juridische achtergrond van dergelijke processen. Dit zijn de minst spannende essays, zeker voor die lezers die net als alle schrijvers die bijdroegen aan dit boek, al overtuigd waren van het fiet dat de Rosenbergs ten onrechte ter dood veroordeeld zijn.
In het deel Agenten worden onder andere de brieven die Ethel en Julius elkaar schreven aan een onderzoek onderworpen. Daaruit blijkt onomstotelijk dat de destijds uitgegeven Death House Letters, die o.a. in communistiscge kringen een groot succes waren, vervalst zijn. Zo werden alle passages waarin Julius en Ethel een spoor van twijfel verraden of waarin ze elkaar hun liefde verklaarden, geschrapt. Met als gevolg dat ze naar voren kwamen als communisten met kadavergehoorzaamheid aan hun communistische principes. In de onvervalste versie komen de Rosenbergs over als mensen van vlees en bloed, vol van verlangens, twijfels en liefde, te menselijk, bijna. De essays in het eerste deel: Geheimen gaan het verst en zijn daardoor het interessants, het spannendst, het irritantst en soms het twijfelachtigst qua inhoud.
Allicht ontbreekt daarbij het essay niet waarin het proces van de Rosenbergs uitgeroepen wordt tot begin van het postmoderne tijdperk: het zou het eerste proces zijn geweest dat gevoerd werd over een simulatie en niet over een werkelijk voorval. Het essay in kwestie is overtuigend, zeker in zoverre het een vergelijking maakt tussen de jaren vijftig en de jaren negentig in de VS, alleen waarom, vraag ik me dan af, moet er zonodig aan vastgeknoopt worden dat hier het postmoderne tijdperk begint?
In het meeslepende openingsessay Jell-O van Marjorie Garber wordt het postmoderne gehalte van het proces eveneens grondig onderstreept. Dat wel. Het centrale bewijsstuk in het proces was een doosje Jell-O. Zo’n doosje, doormiddengescheurd, welke smaak is onbekend, was het herkenningsteken voor Julius Rosenberg en zijn contactpersoon van Sovjet- zijde. In het proces wordt niet het "originele" doosje gebruikt, maar zomaar een doosje Jell-O, uit de dichtsbijzijnde supermarkt. Dat is éen. Twee is dat Jell-O imitatie-pudding is, geen echte, en bovendien als zodanig een symbool van de na-oorlogse consumptie-cultuur die van imitaties en instantprodukten bol staat. Jell-O is een zo goed als mythisch goedje. Koppel daaraan nog een het destijds grote probleem voor joden of Jell-O wel kosjer zou zijn -het is gemaakt van varkensbeenderen- en je hebt als virtuoze postmoderne theoreticus genoeg touwtjes in handen om loos te gaan. In dit geval gebeurt dat overtuigend, en Marjorie Garber voert de aanklager Roy Cohn op die wapperend met een doosje Jell-O (als Iago in Othello die wapperend met een zakdoek de laster bewijst) het doodvonnis van de Rosenbergs tekent, en Garber benadrukt daarmee dat hun doodvonnis op niets gebaseerd is. En zo bedt zij het proces in in de historische en culturele context van het na-oorlogse Amerika.
Dat is ook het geval in de essays waarin de verknooptheid tussen de opkomst van de TV en de eerste atoomproeven onder de loep wordt genomen. De essays van Joyce Nelson, Stanley Goldberg en Robert N. Procterovertuigen je ervan dat de USA (lees: het Pentagon, de CIA en Hoover) het opvatting in stand hielden dat er een "geheim" van de atoombom bestond, een geheime receptuur, steelbaar en volkomen onbekend aan de Russen. Die opvatting werd gebruikt als dekmantel voor de ontdekking dat radiumstraling en andere stralingen zeer schadelijk zijn. Het Rosenberg-proces vond plaats op het moment waarop de TV voor het eerst de massa getoond werd, namelijk met de verslaggeving van de atoombomproeven op Bikini. Dat er daarbij sprake was van schadelijke straling zowel bij de proeven als in de eerste TV-toestellen werd verzwegen en anders wel overstemd door het feit dat het "geheim" van de atoombom via spionnen in handen was gekomen van de Russen. Het valse "geheim" moet het echte geheim verbergen. Want als er een "geheim van de atoombom was" dan was dat niet het "recept" dat door de Rosenbergs aan de Russen werd doorgespeeld, nee, dan was het de geheime "overeenkomst" tussen de opkomende massamedia, CIA en de Amerikaanse regering. In de hogere kringen van het leger en de defensie was al langer bekend dat er niet zoiets bestond als het "geheim" van de de atoombom en dat de Russen zeer waarschijnlijk al in staat waren om zonder hulp van het vrije westen een atoombom te maken. Wat geheim gehouden moest worden was dat de straling van de eerste TV’s en van de atoomproeven kankerverwekkend was.
Julius en Ethel Rosenberg werden ter dood veroordeeld omdat ze geheim agenten zouden zijn. Ze erkenden zelf nooit hun schuld. Waarschijnlijk hebben ze wel informatie doorgespeeld, maar welke? Vrijwel zeker is dat ze op onterechte gronden veroordeeld werden. Achteraf gezien lijkt het er op dat ze veroordeeld werden omdat ze weigerden mee te werken, zo maakt Secret Agents duidelijk, omdat ze weigerden anderen schuldig te verklaren. Ze werden veroordeeld omdat ze hun principes belangrijker vonden dan hun kinderen, in zekere zin dus omdat ze slechte ouders waren. De Secret Agents uit de titel verwijst dan ook niet naar het echtpaar Rosenberg, -niet éen van de essayisten is van mening dat de Rosenbergs schuldig waren-. De Secret Agents zijn alle geheime "agenten", abstract of concreet, politici, toevallige samenlopen van omstandigheden, karaktereigenschappen, kortom alle "geheime" en geheimgehouden, grote en kleine krachten die de geschiedenis vormen. Als Secret Agents iets duidelijk maakt dan is het dat.
some rights reserved
Arie Altena, oktober 1996
gepubliceerd in Mediamatic Magazine 9#1, summer 1998
zie ook: http://www.mediamatic.nl/magazine/previews/reviews/altena/altena=garber.html